راز بیماریها در دل زمین نهفته است(3)
عناصری که بیمارمان میکنند
منبع اصلی عناصر نادر موجود در بدن ما زمین است. به طور کلی میتوان گفت تمام این عناصر در سنگها وجود دارند. 2 گروه از عناصر اهمیت ویژهای برای سلامت و بهداشت انسان دارند. گروه اول شامل: آهن، منگنز، نیکل، کبالت، کروم، مس، روی وانادیوم، مولیبدن، سلنیوم، ید و فلورین است که برای حیات جانداران الزامی هستند.
گروه دوم شامل: آرسنیک، کادمیوم، سرب، جیوه و بعضی از محصولات گروه اورانیوم است که حتی مقادیر بسیار ناچیز آنها اثرات زیانآوری به بار میآورند. بیشتر این عناصر در صورت وارد شدن به بدن یا در اثر تماس طولانی با آنها باعث بیماری میشوند.
Goiter-گواترعامل بیماری:کمبودید
سرطان ریه -عامل بیماری :تشعشع بالا و غیرعادی مواد رادیواكتیو – افزایش سطح رادون ناشی از وجود گاز رادون در طولانی مدت
Al بیماری آلزایمر- عامل بیماری :آلومینیوم
آسیب دیدگی های سیستم عصبی ناشی از آلودگی جیوه- عامل بیماری :افزایش جذب جیوه بخصوص ترکیبات آلی جیوه:متیل جیوه
خطراتی كه در كمین ماست
قرار گرفتن درمعرض عناصر جزئی و کمیاب سمی مشکلات زیادی را برای سلامتی به بار می آورد. در دنیا میلیونها نفر به دلیل تماس با آرسنیک، سرب، فلورین، جیوه، اورانیوم و… از مشکلات سلامتی رنج میبرند. استفاده نادرست از زغال با کیفیت پایین نیز خطراتی برای سلامتی به دنبال دارد، چون ذغالهایی با کیفیت پایین، دارای خاکستر، سولفور، عناصر جزئی و.کمیاب سمی وخطرناکی هستند.درواقع برخی از عناصر موجود در سنگها و كانیهای موجود در خاك علاوه بر اینكه در صنعت و تداوم حیات بشر نقش مهمی ایفا میكنند گاهی نیز تعادل بدن را بر هم میریزند و موجب بروز مشكلات میشوند. در واقع فلزات و نافلزات اگر به مقادیر غیرطبیعی وارد بدن شوند منجر به بروز مشكلات قابلتوجهی میشوند. همان طور که گفتیم گروهی از فلزات برای سلامت ما سودمند و گروهی دیگر مضر هستند. فعالیتهای مختلف انسانی باعث انتقال فلزات از جایگاههایشان به مكانهایی میشود كه در آینده برای سلامت انسانها و جانوران مشكلاتی را به وجود خواهند آورند. این مشكلات در مكانهایی كه بارندگیهای اسیدی دارند، دسترسپذیری فلزات سنگین (مانند جیوه) و در نتیجه جذب آنها در زنجیره غذایی را تسهیل میكند. به علاوه بارانهای اسیدی در این مكانها باعث عدم دسترسی موجودات زنده به برخی از عناصر كم مقدار مانند سلنیوم میشوند.
عناصر سمی موجود در خاك و سنگ هم در طول زمان بر اثر واكنشهای ژئوشیمیایی طبیعی یا فعالیتهای انسانی تولید میشوند و معمولا بر سلامت انسان اثر میگذارند. چراكه از طریق غذا یا مایعات مختلف وارد بدن میشوند. به عنوان مثال آب كه یكی از مهمترین نیازهای بشر محسوب میشود و آبهای زیرزمینی در زمره منابع آب آشامیدنی با كیفیت مطلوب طبقهبندی میشوند، خاكها و سنگها به عنوان صافی طبیعی، این آب را تصفیه و آلودگیهای نامطلوب را از آن جدا میكند. ولی با توجه به مسائل ژئوشیمیایی مربوط به لایههای زمین كه آب در آنها جریان دارد، كیفیت آب زیرزمینی صددرصد تضمین شده نیست و آلودگیهای موجود در آن، تهدیدی برای سلامت و بهداشت عمومی به شمار میرود. چرا كه بسیاری از عناصر موجود در سنگها و خاكها در مقادیر بالا مسمومیتزا هستند و آب بهعنوان یك حلال این عناصر را در خود حل میكند، وارد چرخه غذایی و از آنجا وارد بدن موجودات میشود و زیانهای فراوانی را بهوجود میآورد.
آب آشامیدنی معمولا به طور محلی تأمین میشود و عمدتا متأثر از ژئوشیمی محلی است. ورود بیش از اندازه برخی از تركیبات غیرآلی به بدن از طریق آبهای آشامیدنی باعث بروز مشكلاتی در برخی از كشورها شده است. از بیماریهای جهانی مربوط به زمینشناسی پزشكی میتوان به گواتر (كمبود ید) و بیماریهای مربوط به فزونی یا كمبود عناصری خاص مانند فلورین یا سلنیم اشاره كرد. بیماریهای قلبی ـ عروقی مرتبط با سختی آب (متأثر از محیطهای جغرافیایی) نیز یكی دیگر از موضوعات زمینشناسی پزشكی است.
از جمله این عناصر، آرسنیك موجود در كانیها و سنگهای آرسنیكدار است كه از جمله مهمترین و فراوانترین آلودهكنندههای طبیعی آبهای زیرزمینی محسوب میشود و علاوه بر سمی و سرطانزا بودن، امراض گوناگون پوستی را موجب میشود. حداكثر میزان مجاز این عنصر در آب 10ppm/lit است (WHO -1993) در حالی كه بسیاری از كشورها حد استاندارد سابق WHO یعنی 50ppm/lit را برای آن در نظر میگیرند. از جمله مناطقی كه با مشكل آلودگی آب مواجهند میتوان به آرژانتین، شیلی، مكزیك، هند (بنگلادش غربی)، بنگلادش، شمال چین، تایوان، ویتنام، مجارستان و بخشی از آمریكای غربی اشاره كرد.
بسیاری از سنگها دارای سطوح بالای اورانیوم هستند مانند شیلهای زاجی، گرانیتهای خاص و پگماتیتها. تنفس یا بلع مقادیر غیرعادی گاز رادیواكتیو رادون كه از منابع طبیعی رادیواكتیو در چنین سنگهایی ایجاد میشود، خطری مهم برای سلامت عموم محسوب میشود.
عناصر سمی موجود در خاك و سنگ هم در طول زمان بر اثر واكنشهای ژئوشیمیایی طبیعی یا فعالیتهای انسانی تولید میشوند و معمولا بر سلامت انسان اثر میگذارند
آمار سرطانهای ریه ناشی از رادون رو به افزایش است. مطالعات اخیر نشان داده است نوشیدن آب مملو از رادون خطرات قابل توجهی را برای انسانها بخصوص گروههای خاص مانند كودكان و افراد سالخورده به وجود میآورد. میزان رادون موجود در آب به صورت مستقیم به شرایط جغرافیایی محلی مرتبط میشود.
از دیگر بیماریها كه توسط عناصر موجود در سنگها و كانیها به وجود میآید، میتوان به عنصر روی كه از عناصر سنگین است و در تغذیه نقش مهم دارد اشاره كرد. مصرف بالای این عنصر درجات مختلفی از كم خونی را موجب میشود.
كادمیوم نیز میتواند عامل فشار خون باشد و سبب بروز بیماری نرمی استخوان (تخریب بافت و نرم شدن استخوانها) شود.
جیوه نیز عنصر تجمع پیداكنندهای است و بنابراین هر چه موقعیت حیوانات در چرخه غذایی بالاتر باشد مقدار این عنصر در بدن آنها زیادتر خواهد بود. جیوه به سیستم اعصاب مرکزی بدن حمله میکند و موجب تخریب آن میشود. به عنوان مثال میتوان تعدادی از دهکدههای ماهیگیری ژاپن را نام برد که در اثر مصرف ماهیهای جیوهدار دچار مشکلات فاجعهبار شدند.
ایران روی کمربند سرطان مری
وجود پتانسیل معدنی در یک منطقه احتمال شیوع برخی بیماریهای ژنتیکی را موجب میشود. به طور کلی کمربندهای فلززایی در ایران وجود دارد. این کمربندها بخشی از کمربند متالوژنی خاورمیانه هستند. بر این اساس در برخی از مناطق، توزیع عناصر سمی چون سرب، روی، آرسنیک، جیوه، طلا، نقره و کادمیوم از فراوانی بیشتری برخوردار است. این عناصر به طور طبیعی در آب، خاک، گیاه و چرخه و سیکل طبیعی حیات وارد میشود و در صورتی که این مناطق، مناطق مسکونی باشند تاثیر مستقیمی بر سلامت سکنه دارد. به گونهای که برخی بیماریها را به دنبال خواهند داشت. به همین دلیل ایجاد نگاه مشترک میان زمینشناسان و پزشکان این امکان را خواهد داد که با نگاهی کامل و دقیقتر به مساله سلامت پرداخته شود.
در مطالعاتی به بررسی کانیها و فاکتورهای زمینشناسی موثر اقدام شد و نتایج این تحقیقات نشان داد ارتباطی میان شیوع سرطان مری با ریسک فاکتورهایی مربوط به کانیشناسی محیطی و نوع کانیهای تشکیلدهنده و شرایط و سیستم تبلوری کانیها وجود دارد. به گونهای که این کانیها میتوانند اثرات مخربی بر دستگاه گوارش و کبد داشته باشند و طی نسلها باعث بروز مشکلات متعددی در سیستم دستگاه گوارش و موجب بیماری شوند از اینرو به عنوان یکی از عوامل موثر در بروز سرطان مورد شناسایی قرار گرفت. در این میان بررسی افزایش و کاهش برخی عناصر و ترکیبات شیمیایی نیز میتواند در بروز یا عدم بروز برخی بیماریها با منشاء محیطی نقش موثری داشته باشد.
کمربند سرطان مری و دستگاه گوارش در ایران در استانهای گلستان ،اردبیل، گیلان و مازندران می باشد. علاوه بر این، ایران روی کمربند آرسنیک نیز قرار دارد که از جمله کمربندهای مهم و عامل بیماریهای پوستی و برخی سرطانهاست. این کمربند از شمال تا غرب کشور را در بر میگیرد که شناسایی دقیق این مناطق نیاز به همکاری ارگانهای مربوط دارد.
بیماریهای متابولیکی مانند گواتر، فلورسیس (ضایعات مینای دندان) و بیماریهای ناشی از کمبود مواد مغذی، کمبود آهن و روی از دیگر بیماریهای شایع کشور هستند.
فرآوری : مریم نایب زاده
بخش دانش و زندگی تبیان